Περιγραφή- μορφολογία
Τα πιο συνήθη ξύλα τα οποία χρησιμοποιούσαν οι κλινοποιοί για την κατασκευή των ξύλινων επίπλων της αρχαίας οικοσκευής, και συνεπώς και των κλινών, ήταν η πύξος, ο σφένδαμος και η ελιά. Βέβαια για τα πόδια και το σκελετό της κλίνης χρησιμοποιούνταν επίσης αλλά πιο σπάνια, χαλκός ή σίδηρος. Οι κλίνες διέθεταν επίθετη διακόσμηση, με χρήση άλλων υλικών, όπως το καύκαλο της χελώνας, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις χρησιμοποιούνταν ασήμι ή ελεφαντόδοντο για τα πόδια.
«Επί αργυρόποδος κλίνης»αναφέρει σχετικά ο Αθήναιος (255e). Παρ' όλα αυτά δεν υπήρχαν σκελετοί που να είναι από συμπαγές χρυσό ή ασήμι, όπως συνέβαινε για παράδειγμα με τις κλίνες των Περσών οι οποίοι φεύγοντας άφησαν πίσω τους τέτοιου είδους έπιπλα που κατέπληξαν τους Έλληνες ή σαν αυτές πάλι που ο Αθήναιος (V, 197a) αναφέρει πώς χρησιμοποιήθηκαν στο συμπόσιο του Πτολεμαίου του ΙΙ.
Όπως είναι γνωστό από τις αρχαίες πηγές, το σώμα των ξύλινων κλινών αποτελούνταν από δύο τμήματα, το ενήλατον και το επίκλιντρον ή ανάκλιντρον. Το ενήλατον αποτελούσε το κύριο σώμα της κλίνης με τα πόδια και τους οριζόντιους κανόνες, ενώ το επίκλιντρον ήταν η επιφάνεια επάνω στην οποία τοποθετούνταν η κλινοστρωμνή. Η επίπεδη αυτή επιφάνεια αποτελούνταν από ένα πλέγμα δερμάτινων ή σκοινένιων ιμάντων που ονομαζόταν κειρία. Σε αρκετές περιπτώσεις τα πόδια της κλίνης προεξείχαν προς τα πάνω και έτσι η κλίνη αυτή ονομαζόταν αμφικέφαλη. Ο σκελετός των ξύλινων κλινών, το ενήλατον, συνδέονταν στα σημεία επαφής των ποδιών με τους οριζόντιους κανόνες με ήλους ή γόμφους, ενώ στο σημείο αυτό της ένωσης τοποθετούνταν ένα χαρακτηριστικό διακοσμητικό μοτίβο με εννέα γυάλινα διάχωρα, ακριβώς για να καλύψει τους συνδέσμους αυτούς. Πολλές από τις ξύλινες κλίνες των Μακεδονικών τάφων έφεραν επάνω στην επιφάνεια των οριζόντιων κανόνων τους, ως διακόσμηση, επένδυση με πλάκες από ελεφαντόδοντο. Πρόκειται για την τεχνική των παρακολλημάτων η οποία είναι γνωστή ήδη από την εποχή του Ομήρου.
Στην άνω επιφάνεια των ξύλινων κλινών, πρέπει να θεωρηθεί δεδομένη η ύπαρξη της απαραίτητης κλινοστρωμνής, δηλαδή του στρώματος, των επιβλημάτων και του προσκεφαλαίου. Σεντόνια δεν χρησιμοποιούνταν, ενώ σε ευρεία χρήση ήταν οι κουβέρτες και τα κιλίμια. Συνήθη επίσης σκεπάσματα ήταν οι προβιές και τα δέρματα, ενώ σε ορισμένες αναπαραστάσεις συναντούμε και κουρτινάκια επάνω από την κορυφή της κεφαλής της κλίνης. Το πλήθος των μαξιλαριών προσέθετε σ' ένα κρεβάτι πολυτέλεια. Ο Αθήναιος (VI, 255e) αναφερόμενος σ' έναν εύπορο, νέο, άνδρα λέει χαρακτηριστικά πως στην κλίνη του διέθετε τρία μαξιλάρια για την κεφαλή και δύο κάτω από τα πόδια. Ο εξοπλισμός αυτός συνήθως διέθετε έντονα χρώματα και πλούσια διακόσμηση. Βέβαια λόγω του φθαρτού υλικού του, η αρχαιολογική έρευνα δεν είναι σε θέση να παρέχει σημαντικές πληροφορίες, ενώ τις γνώσεις μας εμπλουτίζουν σημαντικά και σ' αυτό το ζήτημα η αγγειογραφία και η αρχαία γραμματεία.
Οι κλίνες της αρχαιότητας είχαν συνήθως 2μ. μήκος και 1μ. πλάτος ενώ με βάση τα τυπολογικά τους χαρακτηριστικά διακρίνονται σε τρεις διαφορετικούς τύπους:
Τύπος 1: Κλίνη με ζωόμορφα πόδια
Ο τύπος της κλίνης με τα ζωόμορφα πόδια ήταν όπως και ο αντίστοιχος θρόνος, ένα έπιπλο με αιγυπτιακό πρότυπο. Σε αντίθεση με τους αντίστοιχους θρόνους, οι κλίνες με τα ζωόμορφα πόδια είναι σχετικά σπάνιες. Ένα εξαιρετικό παράδειγμα του είδους είναι η κλίνη που απεικονίζεται στη μελανόμορφη κύλικα από το Μουσείο της Villa Giulia στη Ρώμη όπου άνδρας με λύρα κάθεται στην εν λόγω κλίνη με τα πόδια - οπλές ζώου και το προσκέφαλο να είναι δουλεμένο σε ενιαίο με τα πόδια κομμάτι. Το κρεβάτι του Προκρούστη στον αμφορέα από το Μόναχο είναι ένα ακόμη παράδειγμα με πόδια που καταλήγουν σε οπλές ζώου.Τύπος 2: Κλίνη με τορνευτά πόδια
Οι κλίνες με τα τορνευτά πόδια εμφανίζονται σε αγγεία από το γεωμετρική περίοδο και παρουσιάζουν εξέλιξη με το πέρασμα των αιώνων.Τύπος 3: Κλίνη με πόδια ορθογώνιας διατομής
Τύπος 3α: Πόδια με πλαστικές εγκοπές
Πρόκειται για τον ευρύτερα διαδεδομένο τύπο κλινών της ελληνικής αρχαιότητας, όπως συμπεραίνεται μέσα από τις παραστάσεις της αρχαίας αγγειογραφίας. Τα πρωιμότερα παραδείγματα του τύπου αυτού συναντώνται ήδη επάνω σε αγγεία των αρχών του 6ου αιώνα π.Χ. ο οποίος καθόρισε και τα βασικά τυπολογικά του χαρακτηριστικά. Πρόκειται για ένα τύπο κλίνης που αποτελεί μία καθαρά ελληνική επινόηση.Το περίγραμμα των ποδιών του τύπου αυτού συνίσταται από τρία στοιχεία: μία χαμηλή βάση, το κυρίως σώμα και το υπερυψωμένο επίκρανο. Τα πόδια είναι ως προς το περίγραμμά τους ορθογώνιας διατομής, στη μέση περίπου του ύψους των οποίων διαμορφώνονται οι πλαστικές εγκοπές, πράγμα το οποίο αποτελεί και το βασικότερο χαρακτηριστικό του μετώπου τους. Έλικες πλαισιώνουν την πλαστική αυτή διαμόρφωση και προς τα επάνω και προς τα κάτω, προσδίδοντας στο τμήμα αυτό του ποδιού τη μορφή της ημισελήνου. Τρία επάλληλα ζεύγη οφθαλμών των ελίκων αναπτύσσονται στο σημείο αυτό των πλαστικών εγκοπών των ποδιών. Ανάμεσα στους έλικες διαμορφώνονται δύο ανθέμια και προς το κάτω από τις εγκοπές τμήμα και προς το επάνω. Όπως ακριβώς συμβαίνει και με το θρόνος με πόδια ορθογώνια διατομή.
Στο επίκρανο των ποδιών, αναπτύσσεται ένα διασταυρούμενο ζεύγος ελίκων και το ύψος των ποδιών προς τα επάνω είναι αυξημένο, διαμορφώνοντας ένα στήριγμα κεφαλής. Κάτω από το υπερυψωμένο επίκρανο συναντάται ένα αβακωτό κόσμημα με εννέα συνολικά διάχωρα, μοτίβο το οποίο στις ξύλινες κλίνες αποτελούσε στοιχείο της διακόσμησής τους και τοποθετούνταν στο συγκεκριμένο σημείο για να κρύβει τις κεφαλές των σιδερένιων ήλων ή τους ξύλινους πείρους - καβίλιες - που ένωναν τα πόδια με τον ανώτερο κανόνα των κλινών.
Ο σκελετός των κλινών διαμορφώνεται με βάση την παρουσία δύο επάλληλων, οριζόντιων μεταξύ τους κανόνων, εκ των οποίων ο ανώτερος είναι πλατύτερος, ενώ ο κατώτερος είναι στενότερος. Ο ανώτερος αυτός κανόνας αποτελεί το μεγάλο ορθογώνιο ξύλινο πλαίσιο που έφερε στις ξύλινες κλίνες το στρώμα, ενώ ο κατώτερος αποτελεί το σανιδόμορφο πήχη που λειτουργούσε ως υποστήριγμα και στις τέσσερις πλευρές των κλινών. Ο ανώτερος κανόνας μάλιστα τοποθετείται πάντοτε στο χώρο κάτω από τα υπερυψωμένα επίκρανα - που καθιστούν τις κλίνες αμφικέφαλες - και ο κατώτερος κανόνας στο χώρο επάνω από τις πλαστικές εγκοπές ή στο ύψος των πλαστικών εγκοπών.
Τύπος 3β: Απλά ορθογώνια πόδια
Οι κλίνες με απλά, ορθογώνια πόδια ήταν αρκετά κοινές στην αρχαιότητα σε αντίθεση με τους αντίστοιχους θρόνους. Επρόκειτο για απλά κρεβάτια, προφανώς για τους απλούς και ταπεινούς ανθρώπους, με πόδια που προεξέχουν επάνω από το σκελετό της κλίνης, κυρίως αυτά της κεφαλής.Χρήση
Βασικό έπιπλο της αρχαίας οικοσκευής, που περιελάμβανε τις χρήσεις του σύγχρονου καναπέ αλλά και κρεβατιού, εξυπηρετώντας όχι μόνο την ανάγκη για ύπνο, αλλά και για ξεκούραση και για φαγητό. Αποτελούσε βασικό εξοπλισμό της οικίας, αλλά και των χώρων όπου πραγματοποιούνταν δημόσια συμπόσια.
Richter G.Μ.Α.,"The furnitures of the Greeks", Etruscans and Romans , 1966
Άντρας παίζει λύρα
Άντρας παίζει λύρα
Richter G.Μ.Α.,"The furnitures of the Greeks" , Etruscans and Romans , 1966
Καναπές
Καναπές
Richter G.Μ.Α.,"The furnitures of the Greeks", Etruscans and Romans , 1966
Άντρας ακούει μουσική.
ΘΡΟΝΟΣ
Ι. Θρόνοι με ζωόμορφα πόδια
Διάφορες απεικονίσεις του θρόνου αυτού του τύπου συναντάμε στο μελανόμορφο αμφορέα από το Παλέρμο , με ερεισίνωτο που τελειώνει σε κεφαλή κύκνου και ελαφρώς καμπυλωμένα τα ζωόμορφα πόδια, σ' ένα ένθρονο άγαλμα από την Αρκαδία το οποίο βρίσκεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, σε μία κύλικα από το Βρετανικό Μουσείο με παράσταση γέννησης της Αθηνάς και υποδοχής του Ηρακλή στον Όλυμπο με χαμηλό ερεισίνωτο με μορφή κύκνου και ερεισίχειρα στηριζόμενα σε κιονίσκους, λεοντοπόδαρα προεξέχοντα προς τα έξω και κάθετο στέλεχος ανάμεσα, στη μελανόμορφη κύλικα από το Βρετανικό Μουσείο με το τελείωμα ερεισινώτου με μορφή σπείρας και ερπετού ή στο εξαιρετικό παράδειγμα του αναθηματικού αναγλύφου από τα Χρύσαφα, στο Βερολίνο όπου απεικονίζεται το τελείωμα του ερεισινώτου με τη μορφή ανθεμίου, με πολύ καλοσχηματισμένα πόδια και στηρίγματα ερεισιχείρων με τη μορφή κιονίσκων. Συχνή διακοσμητική λεπτομέρεια του τύπου αυτού είναι η προσθήκη μορφών, πανθήρων, λιονταριών, σφιγγών και άλλων διακοσμητικών μοτίβων κάτω από το κάθισμα του θρόνου, όπως συμβαίνει για παράδειγμα με το θρόνο που απεικονίζεται στο μελανόμορφο αμφορέα της Οξφόρδης.
Richter G.Μ.Α.,"The furnitures of the Greeks" , Etruscans and Romans , 1966
Δικαστής
Richter G.Μ.Α.,"The furnitures of the Greeks" , Etruscans and Romans , 1966
Υποπόδιο.
Richter G.Μ.Α.,"The furnitures of the Greeks", Etruscans and Romans , 1966
Δίας.
ΚΛΙΝΟΣΤΡΩΜΗ
Στην αρχαιότητα επάνω στα έπιπλα τοποθετούνταν χαλαρά καλύμματα, παραπετάσματα (κουρτίνες μεγάλες ή μικρές) και μαξιλάρια τα οποία όμως λόγω του φθαρτού υλικού τους δεν ήρθαν στο φως από τις ανασκαφές. Η αρχαία γραμματεία μας διασώζει πλήθος επιθέτων για την αρχαία κλινοστρωμνή, όπως λεπτή, στιλπνή, εύχρως, επίχρυσος, περιπόρφυρος κτλ.
Τα κύρια υλικά που χρησιμοποιούνταν για τα αρχαία στρωσίδια ήταν το μαλλί και το λινάρι, ενώ αργότερα και το μετάξι και το δέρμα. Το βαμβάκι δεν πρέπει να χρησιμοποιούνταν ευρύτερα ούτε και για το γέμισμα των στρωμάτων και των προσκεφαλαίων, τα οποία γεμίζονταν με υλικά όπως το μαλλί, τα πούπουλα, τα ξερά φύλλα και τα χόρτα.
Όλα τα υφάσματα κατασκευάζονταν στον αργαλειό, από τις γυναίκες στο γυναικωνίτη, αποτελώντας μία από τις κύριες οικοτεχνικές δραστηριότητες. Τα διάφορα σχέδια υφαίνονταν ή κεντιούνταν ή και βάφονταν. Υπολείμματα αρχαίων υφασμάτων βρέθηκαν στην Κριμαία, το Κορωπί, αλλά και σε ορισμένους Μακεδονικούς τάφους.
Σημαντικές γενικά πληροφορίες για τα αρχαία υφάσματα παρέχουν οι λίστες με την περιουσία του Αλκιβιάδη όπου και αναφέρονται: στρώματα (τύλη), μαξιλάρια (προσκεφάλαια), γεμίσματα στρωμάτων (πλήρωμα) και ένα ψάθινο χαλί (ψίαθος). Για τα καλύμματα των κλινών και τα λοιπά υφάσματα αναφέρονται: τάπητες, επιβλήματα, παραπετάσματα, στρωμναί, χλαίναι και άλλα πολλά. Τα περισσότερα από αυτά προέρχονται από την ίδια ρίζα, δηλαδή από τα ρήματα στρώννυμι, επιβάλλω, καλύπτω. Περίφημα με βάση τις πηγές ήταν τα στρώματα από τη Μίλητο (Αριστοφάνης, Βάτραχοι, 542), τα χαλάκια από τις Σάρδεις (Αθήναιος V, 196, 6) και τα παραπετάσματα από τη Φοινίκη.
Μαξιλάρια και καλύμματα: Πολλές από τις παραστάσεις των αγγείων απεικονίζουν αυτά τα μέρη της κλινοστρωμνής και αποκαλύπτουν τη ζωηρότητα των υφασμάτων, την ποικιλοχρωμία και το πλήθος των σχεδίων. Σχεδόν πάντα σε σκηνές συμποσίου τα προσκεφάλαια αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα της απεικονισμένης συμποσιακής σκευής επάνω στις κλίνες. Τις περισσότερες φορές κοσμούνται με γραμμικά σχέδια, υπάρχουν όμως και πιο επιτηδευμένες απεικονίσεις. Συχνά χρησιμοποιούνται δύο σειρές μαξιλαριών για να σηκώνουν ψηλά την πλάτη των συμποσιαστών.
Καλύμματα κλινών Συχνά οι κλίνες παρουσιάζονται και στα πρώιμα, αλλά και στα μεταγενέστερα χρόνια, να καλύπτονται από υφάσματα τα οποία κρέμονται κάτω από το όριο του σκελετού τους. Σε μερικές περιπτώσεις τα υφάσματα καλύπτουν απολύτως το σκελετό του κρεβατιού, ενώ σε άλλες κρέμονται ανάμεσα στα πόδια. Συχνά τα υφάσματα αυτά είναι πολύ πλούσια διακοσμημένα.
Παραπετάσματα: Σε ορισμένα ελληνιστικά ανάγλυφα, καθώς και σε ρωμαϊκές τοιχογραφίες και σαρκοφάγους συναντώνται παραπετάσματα των οποίων η χρήση ήταν κυρίως ταφική. Σε ορισμένες περιπτώσεις μάλιστα παραπετάσματα χρησιμοποιούνταν και αντί για πόρτες στα ανοίγματα των δωματίων (βλ. Σχετικά και Όλυνθο), ενώ από τις ανασκαφές έχουν έρθει στο φως και χάλκινοι κρίκοι παραπετασμάτων δωματίων, όπως στην Αγορά της Αθήνας και στην Κόρινθο. Παράλληλα τα παραπετάσματα χρησιμοποιούνταν και αντί για πόρτες στα διάφορα ντουλάπια, ως ένα περιστασιακό κάλυμμα του ανοίγματος.
Θόλος - Σκιάς: Πληροφορίες σχετικά παίρνουμε από το Συμπόσιο του Πτολεμαίου του ΙΙ όπου όλος ο χώρος του συμποσίου με τις 130 κλίνες ήταν καλυμμένος επάνω σε ειδική διαμόρφωση με έναν υφασμάτινο θόλο. «ενεπετάσθη» (Αθήναιος V, 196, a-b). Τέτοιου είδους θόλοι απεικονίζονται και στα αγγεία των εικόνων
Richter G.Μ.Α.,"The furnitures of the Greeks" , Etruscans and Romans , 1966
Συμπόσιο
. Richter, "A Handbook of Greek Art", The Phaidon Press, London 1959
Δύο γυναίκες που μιλούν χαμηλόφωνα (κοτσομπολεύουν). Πιθανώς χρονολογείται στον 2ο αι. π.Χ. Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο.
